RUSEN[HABER]: Karlar içinde kalmış bir Türk Devleti: Saha – Yakut Özerk Cumhuriyeti

Yakutistan veya Saha Cumhuriyeti (Yakutça: Саха Өрөспүүбүлүкэтэ Saha Öröspüübülükete), Rusya’yı oluşturan federe cumhuriyetlerden biri. Nüfusun çoğunluğunu oluşturan Yakutlar bir Türk halkıdır. Cumhuriyetin Rusça ‘da tam adı Respublika Saha olarak yazılır. Yakutistan Türkçede zaman zaman Saha Cumhuriyeti biçimlerinde de yazılmaktadır. Cumhuriyet, 3.103.200 km²’lik bir alanı kaplar. Rusya topraklarının beşte biridir. Yakutistan dünyadaki en büyük yüzölçümüne sahip olan özerk ülkedir. Başkenti Yakutsk’tur (Yakutçada Dokuuskay). Özerk Cumhuriyettir. Yakutistan, coğrafi olarak üç farklı zaman dilimi boyunca yayılır. Yakutistan’dan ziyade saha cumhuriyeti’dir. Çünkü Sahalar kendilerine asla yakut demezler, Saha derler. Saha yaka kelimesinin farklı bir telaffuzudur ve yakada oturduklarını farkında oldukları için kendilerine Saha dedikleri söylenir.

1. Saha-Yakut Bayrağı ve Anlamı

Disk; kuzey güneşini, açık mavi, beyaz ve yeşil renkler sırasıyla gökyüzü, kar ve tayga manzarasını temsil eder. Kırmızı, halkın cesaretini ve istikrarını gösterir. Saha Cumhuriyetinin anayasasına göre, beyaz disk, kutup gökyüzünün beyaz güneşini temsil ederken, mavi, beyaz ve kırmızıların birleşimi, Sakha’nın Rusya Federasyonundaki yerini temsil eder.

2. Coğrafyası ve İklimi

Yakutistan Asya kıtasının doğusunda Çukotka Özerk Okrug’u, güney doğusunda Magadan Oblast’ı ve Kabarovsk Kirayı, güneyinde Amur ve Zabalkalsky Oblastları, batısında Irkutsk Oblastı ve batısında Krasnoyarsk Kirayı olmak üzere 3,083,523 kilometrekareye konumlanmıştır. En büyüğü olan 4.400 km’lik Lena Irmağı olmak üzere birçok akarsuya sahiptir. Bunlara ek 800 bin göl mevcuttur. Dağlar açısından zengin olan Yakutistan’ın en büyük yükseltisi Lena Irmağına paralel olan Verkhoyansk Dağlarıdır. Yakutistan ikliminin zorluğuyla bilinen bir yerdir. Kutup İklimi hâkimdir. Verkhoyansk Dağları Kuzey yarımküredeki en soğuk yer olarak bilinir. Sıcaklık 1892’de -67.8 dereceye 1926 da ise -71.2 olarak ölçülmüştür.

3. Tarihi ve Dili

Sahalar adıyla da bilinen yakutların, Guliganlarla (kurikanlar) Tunguzların karışmasından meydana geldiği tahmin edilmektedir. Kurikanların, 7. yüzyılda Çin sarayına hediyeler verdikleri, Göktürk Devleti’ni ikinci defa kuran İlteriş Kağan’a karşı çıktıkları bilinmektedir. Yakutlar, 10. yüzyıldan sonra, Moğol istilaları yüzünden yurtlarını terk ederek, Selenga ırmağının aşağı kıyılarında, Angara ve Lena ırmaklarının yukarı bölgelerine göçtüler. On yedinci asrın başlarında Ruslar, Asya’yı ele geçirme tasavvurlarını gerçekleştirmek üzere, Yakutların ülkesine girmeye başladılar. 1620-1630 yılları arasında tamamen işgal ettiler.

Yakutlar, zaman zaman ayaklandılar ise de, bir netice elde edemediler. Bu tarihten sonra yakutların büyük çoğunluğu, Rusların etkisiyle Hristiyanlaştı. Buna rağmen şamani inançlarını da devam ettirmişlerdir.

Yakutistan, Çarlık Rusya’sında siyasi suçluların sürgün edildiği bir ülke durumuna geldi. Diğer bölgelerden Rus nüfus göçürülerek, Yakutistan da iskân edildi. Sürgünler, yakut ülkesinde, batı kültürünü ve muhtariyet (özerklik) fikrini yaydılar. On dokuzuncu asırda, kültürlü kimseler yetişti. 1900’lü yılların başından 1917 ihtilaline kadar, bağımsızlık mücadelelerine devam ettiler. 1920-1921’de kurulan Yakut milli hükümeti, komünistlere karşı savaştı. Fakat Moskova’nın güçlü ordusu karşısında mağlup oldular. Ruslarla yapılan barış neticesinde Yakutistan, Sovyet sosyalist muhtar cumhuriyetini kurdular. Yakut Türkçesi Altay dil grubundandır. Yakut Türkçesi, Türk lehçeleri arasında anlaşıla bilirlik bakımından Çuvaş Türkçesi ile beraber en düşük oranı kapsamaktadır. Bunun başlıca nedenlerinden biri, Yakutçada %50 civarında Moğolcadan geçen alıntı sözcük bulunmasıdır. Günümüzde 300 bini geçen bir kullanımı vardır ve Kiril Alfabesiyle yazılır. Resmi dili nüfusun %40’ı tarafından kullanılan Yakut Türkçesi ve Rusya’dır.

4. Yakutların Nüfusu

2010 verilerine göre cumhuriyette genel nüfus 958.528, Sahaların nüfusu ise 466.492’dir ve bu sayı toplam nüfusun %49,9’unu oluşturmaktadır. Yani Saha Türkleri ülkede çoğunluktadır. Ülkedeki her iki kişiden biri mutlaka Türk soyludur. Ayrıca bir diğer Türk topluluğu olan Tatar Türklerinin nüfusu ve oranı azalmış olup şöyledir: 8.122 (0,9 %). Diğer grupların nüfusu ve toplam nüfusa oranları: Ruslar (353.649 (%37,8)), Ukraynalılar (20 341 (2,2 %)). 2002 yılındaki eski sayıma göre diğer gruplardan Evenkler (18.232 veya %1,9), Evenler (11.657 veya %1,2), Tatarlar (10.768 veya %1,1), Buryatlar (7.266 veya %0,8), Beloruslar (4.236 veya %0,5). Ayrıca Yakutistan’da yaşayan bunlardan başka küçük gruplar da vardır.

5. Ekonomik Hayat

Halkın geçim kaynakları arasında kürk avcılığı ve balıkçılık önemli yer tutar. Ülkede bulunan samur, kutup tilkisi, sincap, tilki ve nadir balık çeşitleri; avcılar ile maceraperestleri kendine çeker. Bu avcılar sayesinde üretilen kaliteli kürklerin ve balıkların şöhreti bütün dünyada meşhurdur. Yakutistan’ın en önemli kaynaklarından biri de yer altı zenginlikleridir. Ülkede elmas, altın, gaz, kömür, gümüş ve bakır çıkarılmaktadır. Mendeleyev tablosundaki bütün elementler Yakutistan’da bulunmaktadır. Elmas, Saha yurdunda çok önemli bir yere sahiptir. Bunların en değerlilerinden biri de Moskova’ da müzede bulunan ve 342,5 karatlık pırlantadır. Yakutistan’ın hemen her bölgesinde elmas çıkarılmaktadır.

6. Kültürel  Yaşam

Sahalar Orta Asya Türk Kültürünü azami derecede muhafaza eden ender topluluklardan birisidir. Yakut Türkleri eski Türk giyim ve yaşam tarzını bugüne kadar yaşatmayı başarmışlardır. Bu giyim tarzında; boynuzlu, turna tüylü, sorguçlu kadın- erkek şapkaları ve kuşakları vardır. Kışın ayakkabı olarak Ren geyiği derisinden yapılmış çizmeler ve kürk çoraplar giyilir. Yumuşak yaz botları da fabrika ayakkabılarına tercih edilir.

Sahaların dinin inançları yönünden diğerlerine nazaran oldukça ilgi çeken bir tarafları vardır. Onlar eski Kök Tengri inancı ve Şamanizmin karışımından olan dini itikatlerini bu güne kadar getirmişlerdir.

Sahaların kendilerine has tatbik ettikleri karmaşık bir sistem olan KUT-SÜR gelenekleri vardır. Ayrıca Sahaların Baykal Gölü çevresinde yaşarken düzdükleri OLONHOLAR Saha kahramanlık destanları ve sözlü edebiyatının zirvesidir. Saha-Yakutların iki adet önemli günü vardır. Bunlardan birisi 27 Nisan’da kutladıkları Ulusal Günleri ve her yıl 21 Haziranda ve ayın çeşitli günlerinde kutladıkları, Isıyah bayramıdır. Isıyah, baharda doğanın yenilenmesini, gücünün çoğalmasını gösteren bir bayramdır. Yakutlar çok eski zamanlardan beri, bahar merasimleri yaparlar. Bu bayram Ulu Kök Tanrısının şerefine yapılır. Yeryüzü yeşilliğe büründüğü zaman ağaç altına toplanılıp kurbanlar kesilir.

Daire şeklinde toplanılıp kımız içilir ve meydanda yakılan odunun üzerinden atlanır. Isıyah’ın birkaç amacı vardır: Yer Ruhlarını memnun kılmak. Ulu Ana’dan merhamet istemek gibi. Yakutlara göre, bu bayram ilk ata olan “Elley” ile ilintilidir. O, başlatıcısı olduğu bu bayramı kendi yurdunda kutlamıştır. Yakutlar güz bayramına Abası Isıyah/Isıga (Kötü-ruh Serpmesi/Saçısı), bahar bayramına ise Ayıhı Isıyah/Isıga (İyi-ruh Serpmesi/Saçısı) derler. Isıyah (Isıga) sözcüğünün mevsimsel sıcaklık değişiklikleriyle bağlantıyı akla getirecek biçimde ısı kökünden türemiş olması ve Is/Es/Ez (sahip) sözcüğüyle bağlantısı da dikkate değerdir. Daire şeklinde yapılan bu şenlikler hem halayı hem de Kazaklardaki Kımız Murunduk denilen ölenleri de çağrıştırmaktadır.

Geleneksel Saha mutfağı coğrafyalarının verimsizliğinden dolayı gayet sadedir. Genellikle deniz ürünlerine dayalı bir beslenme kültürleri vardır. Salamat; balık, at yağı ve peynirle yapılan yemeklerin önünden yedikleri zengin bir yulaf lapasıdır. Stroganina; çok ince dondurulmuş çiğ balık dilimleri, tuz ve karabiber ile servis edilir. Balıklar, Indigirka nehrinde kışın yakalanır ve -25 ° C havada doğal olarak donmalarına izin verilir ve permafrost “dondurucularda” depolanır. Lezzetli, kremsi ve buzlu bir yiyecektir. Muktuk; dondurulmuş balina derisi ve içyağından yapılan çok yararlı bir Saha yemeğidir. Kumis; Tüm Türki devletlerde olduğu gibi kısrak sütünden yapılan kımız, Sahalarda çok yaygındır.

7. Din ve Eğitim

Rus İmparatorluğunun gelişinden önce, yerel halkın çoğunluğu Orta Asya’nın diğer Türk halklarına benzer bir şekilde Tengristdi. Ruslar altında, yerel nüfus Rus Ortodoks Kilisesi’ne dönüştürülmüş ve Ortodoks Hıristiyan isimleri almak zorunda kalmıştır, ancak uygulamada genellikle geleneksel dinleri takip etmeye devam etmiştir. Sovyet döneminde, şamanların çoğu ya da tümü halefleri olmadan öldü. 1990’larda, aiyy yeurekhé adında bir neopagan şamanist hareketi, tartışmalı gazeteci Ivan Ukhkhan ve kendisini Téris’e denilen bir filolog tarafından kuruldu. Bu grup ve diğerleri, 2002 yılında Yakutsk şehir merkezinde bir şaman tapınağı inşa etmek için işbirliği yaptılar. 2012 anketine göre, Yakutistan nüfusunun% 37.8’i Rus Ortodoks Kilisesi’ne,% 13’ü Tengrizm’e veya Yakut Şamanizmine,% 2’si İslam’a,% 1’i bağlı olmayan Hıristiyanlara,% 1’i Protestanlık biçimlerine ve% 0,4’ü Tibet Budizmine bağlı kalmaktadır. Buna ek olarak, nüfusun% 26’sı kendini ateist,% 17’si “dindar”,% 11.8’i diğer dinleri takip ediyor ve geri kalanı soruya cevap vermedi.

Yakutistan’da zorunlu eğitim vardır. Yakutistanda yükseköğretim olarak Yakutsk Devlet Üniversitesi ve Yakutsk Devlet Tarım Akademisi bulunmaktadır bunlar bölgedeki tek yükseköğretim kurumudur. Yakutsk Devlet Üniversitesi 1956 yılında kurulmuştur. Üniversite 10.000 öğrenciye 800 akademik çalışana ile 4 enstitü (sağlık, finans ve ekonomi, pedogoji) ve 10 bölüme (matematik, fizik, psikoloji, hukuk, tarih, jeoloji ve maden arama, yabancı dil, teknik ve mühendislik) sahiptir. Sakha Cumhuriyeti’nin ilk başkanı Mikhail Yefimovich Nikolayev’di. 2010 yılı itibarıyla, başkan 31 Mayıs 2010’da göreve başlayan Yegor Borisov; başkan yardımcısı Yevgeniya Mikhaylova’dır. Sakha’daki devlet otoritesinin yüce yasama organı, Il Tumen olarak bilinen tek kamaralı bir Devlet Meclisidir. Sakha (Yakutia) Cumhuriyeti hükumeti, devlet otoritesinin yürütme organıdır. Türk Keneşi ve Türk Sanatları ve Kültürü Ortak Yönetimi gibi kuruluşlara üye olarak bağımsız Türk devletleriyle yakın kültürel, politik, ekonomik ve endüstriyel ilişkileri teşvik eder.

Anıl UZUN