“Rus Ayısı” Deyimi Nereden Çıktı?

Temel ilgim Rus edebiyatının öncüleri ve yenilikçileridir, bununla birlikte görsellik de her zaman dikkatimi çekmiştir. Herhangi bir kitap üzerinde çalışırken, ender eserlerden yararlanarak okuyucuya kendini eserin geçtiği dönemde hissetmesini sağlayan ve okuyucunun algılayışına yardımcı olan görsellerle içini doldurmaya çalışırım. Görsellerin bulunması ve onların metin ile uyumlaştırılması, farklı görsellerin kitap içerisinde karşılaşması bir nevi yönetmenliktir. Eğer edebiyat eserleriyle, sadece çağdaş yazıların derlenmiş mevcut haliyle değil, yazarın elinde tuttuğu ve eserin kanıtı sayılan (bütün yazı hatalarını, sansürleri, kapak ve görsellerini barındıran) birincil kaynaklar/baskılar aracılığıyla tanışacak olursak, sonradan orijinal metinlerden parça parça koparılarak yazılan ve birleştirilen baskılar yerine yazarın düşünce tarzı dâhil olmak üzere kapsamlı bilgi veren canlı bir belge elde etmiş oluruz.

Herhangi bir kapak, karikatür, poster, fotoğraf, çizim, hatta yazı tipleri zamanın görsel prototipini yansıtması bakımında çok değerli tarihi materyaldir. Bizim tarihçi ve dilbilimciler görsele yeteri kadar önem vermezler; bu anlamda çoğunluk görsellerle değil, metinlerle çalışmaya alışmıştır. Batı’da bilimde görsel dönüm 35 yıl önce gerçekleşti; bize ise daha yeni geldi. 9 yıl önce, daha sonra “Batı’nın gözüyle Rusya’’ isimli bir projeye dönüşen ‘’Rusya, Ayı gibi’’ konusuyla ilgilendim. Tek başıma bu projenin üstesinden gelemezdim, bana bu konuda tarihçi Denis Hrustalyov ve sanat uzmanı Vasiliy Uspenskiy yardım ettiler.

Rusluğun en önemli metaforu (benzetmesi) olan Ayının çıkış kaynağına ulaşmak istedim: Neden Ayı? Bu ne zaman ve nereden çıktı? Ne anlama geliyor? Rusya’nın kendisinde bir devlet niteliği olarak ayı imajı son 15 senedir kullanılmaktadır. Ayı benzetmesi aslında Batı’dan ihraç edildi, ancak çok az insan bunun farkında. Armalarında ayının olduğu birçok Avrupa şehriyle karşılaşmak mümkündür, ancak bu imge belirli çağrışmalar dizisiyle, anlamlar ve fobilerle sadece Rusya’ya has olarak güçlendi. Rusya’da bu metafor (benzetme) yoktu, Ruslar hiçbir zaman kendilerini ayı olarak tanımlamıyorlardı (bununla birlikte çok farklı coğrafyalarda totemik kült olarak vardı).

Bu mitoloji bizlerin gözleri önünde icat edildi. Eğer Rus folklorunu hatırlayacak olursak ayı genellikle aptal bir varlıktır, onu sivrisinek veya tavşan bile rahatlıkla aldatabilir, tilkiyi hiç söylemiyorum bile… O yüzden siyasi uzmanların bize güven telkin etmek amacıyla kimliksel nitelikte kullanılan garip bir karakter bu. Rusya’nın (daha doğrusu Sovyetler Birliği’nin) sadece bir kez bilinçli ve başarılı bir şekilde bu imajı kullanması 1980 yılının Olimpiyat oyunlarının maskotu olarak 1977’de ressam Çijikov tarafından çizilen “Olimpiyat Ayıcığı” olmuştur. Ancak 1999’da Berezovskiy’nin desteğiyle sırf Meclis seçimleri ve cumhurbaşkanlık seçimlerinde Putin’i desteklemek amacıyla “MEjregionalnoye DVijeniye EDinstva (MEDVED)” (Bölgelerarası Birlik Hareketi: MEDVED (Ayı)) seçim bloğu kurulmuştur. Nitekim 2000 yılında bu blok siyasi partiye dönüştürüldü ve 2001 yılında “Edinaya Rossiy” (Birleşik Rusya) adını aldı, ayı amblemi ise günümüze kadar korundu. Böylelikle, son 15 yıllık parti sembolü (ayı amblemi) sözde tarihin derinlerine uzanan bir milli simge, hakiki Rusluğun göstergesi, bir nevi köksel kaynağı olarak sunulmaktadır. Antik dini ritüeller ve Hıristiyan geleneğinde ayının cehennemi çağrıştıran olumsuz özelliklerinin de “ayılaştırma” (medvedizatsii) ideologları ortadan kaldırdılar.

Rus Ayısı deyimi nereden çıktı?

“Russian Bear” görsel metaforunun mucitleri İngilizlerdir. Bu metaforun çıkışı 300 yıl öncesine kadar götürülebilir, hatta daha erken anısal görüntülere de ulaşılabilinir (Ayının, Rusluğun özniteliği olarak ortaya çıkmasına dair en eski kaynak, 1611 tarihli bir Polonya el baskısı olabilir; eğer bu tarihten başlatacak olursak “Rus Ayısının” 405. yılını kutlayabiliriz). İngiliz karikatürlerinin ortaya çıkmasından çok daha önce minyatür siluetler şeklinde “Ayı” 15-16. yüzyıllardaki haritalarda (daha çok Hollanda menşeli olanlar) Rusya’yı etiketlemek için kullanılıyordu. Fakat o zaman ne alay ne de ideolojik bir anlamı yoktu: Ayılar, Moskovitlerin (Moskova’da yaşayan Rusların) ülkelerinin egzotik niteliğini yansıtırdı.

Yazılı kaynaklarda ayılar, Avrupalıların 16. yüzyılda “Moskovya’ya” (Rusya’ya) seferleri döneminde geçmektedir. Gezgin Elçiler vahşi ayılardan rivayet ederdiler, onların rivayetleri hayali ayrıntılar eklenerek yayıldılar. Zamanla, Rusya’nın ayılar ülkesi olduğu doğrultusunda bir algı oluştu.

İlk ‘’Rus ayıları’’ 1730’ların ikinci yarısına denk gelir. Böyle bir çıkarıma Rusya’nın yergisel nitelikli grafikteki en erken çizimlerini inceleyerek vardık. Rusya’da bu zaman Anna İvanovna’nın çariçeliği ve Rus-Türk savaşları (1735-1739) dönemine denk geliyor. Bu erken dönem yergisel sayfalar günümüz anlamındaki karikatürden ziyade zor alegorik gravürlerdi: çok sayıda karakter, görsel simgeler, gizli imalar ve alıntılar mevcuttu. Bunlar Rusya’nın ilk defa Avrupa arenasındaki ülkelerden biri olarak tanıtıldığı “Avrupa yarışı” gravürleri serisi. Bahsi geçen seri İngilizler arasında çok popüler oldu: yeni baskılar, yeni sürümler, taklitler çıkıyordu. 1740’ta ise 1 sene içinde 4 baskısı çıkan ve bu gravürlerin açıklaması şeklinde yazılan 60 sayfalık broşür dahi yayınlandı (!). İspanya ile savaşa doğru gidiliyor ve başlıca alay kaynağı İngiliz Başbakanı Robert Walpole. Rusya iki simgeyle betimleniyor; ayı ve ona binen Moskof (Rus karakterinin ilginç bir benzetmesi: hâlbuki olaylar 18. yüzyılda gerçekleşiyor ve I. Petro Avrupa’ya çoktan pencere açmıştır o dönemde). Rus ayısı dışında orada Türk fili, İspanyol kurdu, Fransız tilkisi, İngiliz aslanı, Avusturya kartalı, Hollanda domuzu vb. yer almaktadır. Ve bu hayvansı kodla paralel olarak gerçek siyasetçiler ve ayrıca “ticaret”, “Avrupa”, “üç dişli mızrak ile İngiltere” gibi antropomorfik alegoriler var.

‘’Avrupa yarışı’’ gravürler serisi Rusya’yı İngiliz yergi sayfalarının kıtanın diğer tüm güçleri ile birlikte tam karakteri yapmıştır. Bunun dışında, Avrupa gezginleri ve derleyicilerinin seyahatnameleri ve tasvirlerinde 15-16. yüzyıllarda temeli atılan Rusya’nın ve Rusların ‘’ayı’’ hipostazı ilk defa kuvvetli bir görsel temsil buldu.

İngiliz karikatürü nasıl çalışır?

18. yüzyıl haklı olarak İngiliz karikatürünün ‘’altın çağı’’ sayılır. Benzersiz basın özgürlüğü ve ucuz gravür tekniğinin kullanımı sayesinde piyasa, başta dış politika olmak üzere bütün gündem konularına ilişkin operasyonel ve hicivli tepki içeren yergi kâğıtlarla dolup taşmıştı. Londralı yayıncılar onlarca satılan ve daha uygun fiyatlı boyasız baskılar olmasına rağmen, genellikle, suluboyayla boyanmış karikatür üretti. Karikatür ‘’patlamasını’’ 1770-1820 olarak tarihlendirebiliriz. Bu gravürlerin en büyük koleksiyonu İngiliz müzesindedir (14.000 sayfadan fazla), ikinci yarısı ise doğal olara Ermitaj’dadır (8000 gravür). Bütün bu gravürlerin incelenmesi ve Rusya’ya ilişkin olanları tespit etmek için 2 yıl kadar zaman gerekti.

Gravürlerden her biri bir bilmecedir. İlk iş tarihsel bağlamı çözmektir. Hemen hemen tüm gravürler tarihlendirilmiştir (1735’te “Bill Hogarth” kabul edilmişti ve yayıncılar telif hakların başlangıcı sayılan tarihlendirmeyi yapmak zorundaydılar). Bu yüzden görselden bir şey anlaşılmazsa da tarihi etkinlikler dizisiyle karşılaştırarak belli bir yergi için tarihi durumu bulmak mümkündür. Daha zor olan edebiyat bağlamını çözmektir; genellikle açık olmayan sözcük oyunları ve imalardır; ayrıca, argo da ayrı bir çözümleme istiyor. Fakat en zoru da üçüncü bilgi düzeyi olan görsel bağlamını çözmektir. Ancak karikatürlerin tümünü aklında tutarak, sayfanın seni günün konusuna, hatta Rusya’yla tamamen ilgisiz başka bir karikatüre yönlendirebileceğini anlayabilirsin. Sanatçıların böyle bir görsel oyunu, klasik resim konularını dahi alt edebilir. Edebi ve felsefi imalar ve ikonografik oyunların alaylı koridorlarına uzanan bu anlam katmanlarının çözülmesi heyecan verici bir görevdir.

Rus ‘’Rus ayısı’’ hakkında

Ünlü “1812 yılının resimleri” aslında o zamana kadar sansür engelleri nedeniyle neredeyse var olmayan yerli karikatürlerin ilk ve güçlü bir deneyimidir. Venetsianov, Terebenev, İvanov, Olenin, Shiflyar gibi akademik sanatçılar ve onlarca daha az bilinen diğer sanatçılar halkın seviyesine uygun orijinal grafik tarzını geliştirmeyi başardılar. Nicel karşılaştırma da etkileyicidir; İngiltere’de 20 senede 1000’den fazla Napolyon karşıtı karikatür yayınlanmasına karşın, Rusya’da 2,5 senede (1812-1815), çok sayıda yeniden basılanlar sayılmazsa, 240 yergisel baskı yayınlanmıştır. Zirve, tüm karikatürlerin yaklaşık yarısının yayınlandığı zamana, 1813 yılının Ocak-Mart ayına denk gelmiştir. Avrupa’nın hiçbir yerinde benzeri olmayan inanılmaz bir yoğunluk! Bu arada, “1812 yılının karikatürlerinin” Rus halkını işgalcilere karşı direnişe sevk etmek için yapıldığı yönünde kesinlikle yanlış bir düşünce vardır. Esasında, sadece biri dışında, bütün bu gravürler Rusya topraklarında hiçbir işgalcinin bulunmadığı dönemde ortaya çıkmıştır.

İlk Rusların kendi “Rus ayısı” metaforunu ne zaman kullandığı hakkındaki soru şimdilik açık kalıyor. “Budilnik” (Alarm) dergisinde 1877 yılında ayı ile ilgili bildiğimiz yerel karikatürlerden ilk örneği ortaya çıkmıştır; belki de Rusya’da “ayıyı” kimlikselleştirmenin ilk örneği de budur. Ve kuşkusuz ki, Rus-Türk savaşını aydınlatan İngiliz basınından Russian Bear’ın etkileyici galerisine bu açık bir yanıttır. Ancak bu tek örnektir. Sonra, Rus-Japon ve Birinci Dünya Savaşına kadar ara verilmiştir. Bu süre zarfında Rus karikatürlerinde kısa aralıklarla “ayılar” görülmeye başlanmaktadır, ancak ben en fazla 30 kadar yerel esere rastladım ki Avrupa, ABD ve Japonya’da bu dönemde sayılamayacak kadar bunların sayısı çoktur.

Ayı burada ve şimdi

Günümüzde bizde siyasi karikatürler neredeyse yoktur. İlgili konu üzerinde tam anlamıyla çalışan sadece Sergey Yolkin var. Yüzlerce karikatürcünün ve ressamın bulunduğu Batıyla bu durum çok ters düşmektedir. Ama Rusya’da akıl almaz “ayı ödülü”, öğrenciler için “ayı” konulu edebiyat yarışmaları, askeri birimlerin ve devlet talimatlarının “ayı” logoları, “ayılı” spor kulüpleri, anonim şirketleri, çok sayıda “ayı” dereceli votka ve bira, sucuk vb. bulunmaktadır. Gözlerimizin önünde “ayı” ülkenin en önemli markası haline geldi. Bu metafor sadece devlet propagandası tarafından değil, aynı şekilde sivil girişimciler ve çağdaş sanat tarafından da kullanılmakta. 2000’lerden başlayarak “ayı” imgesi iç politika faktörüne dönüşmüş ve Rusya gündelik hayatının bütün alanlarına doğru genişlemiştir. Bütün bu durum doğal olarak analiz ve araştırmayı hak ediyor.

Çağdaş Batı karikatüründe Rusya’nın kimlikselleştirilmesi için ayı imgesi temel alınmaya devam ediyor.

Son zamanlarda “ayı” metaforu azami olumsuz çağrışımların aracı olarak kullanılmaktadır. Karikatürler, fazla kelime arz etmeden siyasi çekişmeleri, üst düzey yetkililerinin itibarlarını ve aynı zamanda zihniyet kalıplarını ve kitle bilincini gösterebilir. Bu görsel sıralamanın getirdiği temel sonuç hayal kırıklığı yaratan bir izlenim çizmektedir; genellikle dış gözlemci için Rusya “militarize”, “otoriter devlet” ve “radikal rejimlerin hamisi” olarak kalmaya devam etmektedir. Aslında geriye dönük olarak konuşmak gerekirse “ayı” olumlu bir karakter ve en yakın müttefik olabilirdi. Günümüzü, tam olarak şöyle bir karikatür resmi betimlemektedir; “ayı” üstünde Cold War (Soğuk Savaş) yazılı ya ininden çıkıyor ya da mezarından diriliyor…

Puşkin’in ‘’karikatür ve taklitlerin anavatanı’’ olarak adlandırdığı İngiltere için karikatürcünün toplumda hükümetten daha çok ağırlığa sahip olabileceği durum pek şaşırtıcı olmamıştır. Rusya tarihinde de benzer durumlar olmuştur. Belki yine ileride böyle bir dönem yaşanabilir.

Yazar : Andrey ROSSOMAHIN

Çeviren : İbrahim ŞAHBAZOV

Yazının Rusça aslı için: meduza.io